- ارسال ها
- 375
- لایک ها
- 693
- امتیاز
- 0
روشهاي خوب براي نقد داستان
اگر تا به حال به اين نکته فکر کرده ايد که روزي منتقد يک متن داستاني شويد حتما اين مطلب را بخوانيد
تمام انرژي و عصاره ي روحتان را در يك داستان مي ريزيد. شب ها و روزها بر سر يك صفحه وقت مي گذاريد و كار مي كنيد تا دست آخر داستان نوشته مي شود. در مرحله ي بعد داستانتان را به كسي مي دهد تا بخواند، شايد آن شخص، خودش نويسنده باشد و شايد هم يك دوست. خلاصه خيلي وقت گذاشته ايد تا داستاني بنويسيد كه پرفروش باشد يا ديگران از آن استقبال كنند. حتماً مي دانيد كه اگر به صورت حرفه اي دنبال نوشتن هستيد، دانش چگونه خوب نوشتن لازم است ولي كافي نيست. دانش ديگري را هم بايد بدانيد. درست است. دانش نقد كردن حرفه اي يك داستان در زير، سياهه اي از نكات و سؤال هايي كه يك نقد خوب را شكل مي دهند آورده شده و البته روش هاي فراواني براي نقد يك داستان هست. مي توانيد بعد از نوشتن داستانتان چند روزي آن را كنار بگذاريد و بعد مطالب زير را بخوانيد. بعد ببينيد آيا اين نكات در داستانتان رعايت شده است.
* * *
فرآيند نقد
در اين بخش از نقد داستان سعي كنيد موارد زير را اجرا كنيد. به ياد داشته باشيد كه نگاه شما در چند موردي كه در زير آمده هنوز آن نگاه يكسر تكنيكي به داستان نيست.
الف ـ به هيچ وجه مبادرت به خواندن ساير نقدهايي كه راجع به اين داستان نوشته شده است نكنيد. مي توانيد خواندن آنها را به بعد موكول كنيد.
ب ـ به عنوان يك خواننده، برداشت و احساس خود را از داستان، بنويسيد. براي مثال مي توانيد روي اين موضوع دقت كنيد كه آيا داستان از همان پاراگراف هاي اول توانسته شما را به خود جذب كند؟
ج ـ ضعف هاي داستان را پيدا كنيد. به ياد داشته باشيد كه نوشتن يك نقد دو هدف را دنبال مي كند: يكي، مشخص كردن نقاط ضعف آن و ديگر، ارائه ي پيشنهادهاي سازنده براي نويسنده تا داستان خود را تقويت كند.
د ـ اگر داستان نقطه ي قوتي دارد آن را مشخص كنيد.
هـ ـ هرگز طي نقد داستان به نقد شخصيت نويسنده نپردازيد. تمركز شما فقط و فقط بايد روي نوشته و متن باشد. بنابراين زندگي و شخصيت نويسنده هيچ ارتباطي به نقد اثر ندارد.
نقد عناصر داستان
يك داستان معمولاً در بردارنده ي عناصري است كه به شكل قاعده درآمده اند. البته يك داستان خوب الزاماً نيازي به تبعيت بي چون و چرا از اين قواعد ندارد و مي تواند از اين قواعد تخطي كند و حتي ژانر خود را هم زير پا بگذارد. با اين حال، در مبحث روايت شناسي، روايت بايد داراي ويژگي هايي باشد تا در فرايند شناخت و نقد آن به مشكلي بر نخوريم. در زير به شكل ساده و گذرا اين عناصر بررسي مي شود؛ با اين توضيح كه دو كتاب ارزشمند «دستور زبان داستان» از احمد اخوت و عناصر داستان از رابرت اسكولز (ترجمه ي فرزانه طاهري) جزء منابع خوب حيطه ي روايت شناسي و شناخت عناصر داستان اند كه مي توانيد به آنها مراجعه كنيد.
الف ـ شروع داستان (opening)
آيا اولين جملات و پاراگراف هاي داستان توجه شما را به خود جلب كرده اند؟ هرقدر كه نويسنده در داستان خود شروع بهتري داشته باشد، بيشتر مي تواند خواننده را جذب كند. حتي ما وقتي در كتابفروشي هستيم و كتاب داستاني را مي بينيم كه با نويسنده ي آن آشنايي نداريم، يكي از معيارها براي خريد آن مي تواند توجه به دقت به نحوه ي شروع آن باشد. ادوارد سعيد گفته: «بدون داشتن ذره اي از احساس آغاز، هيچ اثري را نمي توان شروع كرد؛ همان طور كه بدون اين احساس پاياني هم در كار نخواهد بود». رابرت اسكولز در كتاب عناصر داستان معتقد است كه در شروع داستان بايد شخصيت هاي كليدي معرفي و مناسبت هاي اوليه ي آنها مشخص شود، زمينه براي كنش اصلي آماده شده و چنانچه داستان نياز داشته باشد، چيزي درباره ي گذشته ي آن عنوان كند. بايد در شروع داستان اولين نشانه هاي بحران داستان به خواننده نشان داده شود؛ بحراني كه بعداً كنش اصلي داستان را به همراه دارد. به هرحال شروع داستان خيلي مهم است و يك منتقد هم حتماً بايد به شروع داستان توجه اساسي داشته باشد.
ب ـ كشمكش (conflict)
منظور از كشمكش، درگيري ذهني يا اخلاقي شخصيت داستان است كه از اميال يا آرزوهاي برآورده نشده يا مغاير ناشي مي شود. در داستان بايد ديد آيا كشمكش عاطفي شخصيت اصلي و نيز كشمكش بين شخصيت هاي ديگر وجود دارد؟ و نويسنده تا چه حد توانسته كشمكش بين شخصيت ها و كشمكش شخصي قهرمان داستان را نشان دهد.
طرح (plot)
مبحث طرح يكي از مباحث پيچيده و اساسي در داستان است. اما اين جا به طور گذرا مي گوييم منظور از طرح، نقشه، نظم، الگو و شمائي از حوادث است. به بيان بهتر، حوادث و شخصيت ها طوري در داستان شكل مي يابند كه كنجكاوي و تعليق خواننده را به دنبال مي آورند. خواننده حوادث داستان را پي مي گيرد و مي خواهد علت وقوع آنها را بداند. شايد لازم باشد بگويم كه طبق تعريف اي.ام.فورستر بين داستان و طرح، فرق است. داستان نقل رشته اي از حوادث است كه بر طبق روالي زماني ترتيب پيدا كرده اند. اما طرح، نقل حوادث است با تكيه بر موجبيت و روابط علي و معلولي. در اين قسمت از نقد بايد نكاتي را كه مرتبط با طرح است در نظر بگيريم: آيا طرح اصلي واضح و قابل باور است؟ آيا شخصيت اصلي مسأله ي تعريف شده اي براي حل كردن دارد؟ آيا خواننده مي تواند زمان و مكان داستان را به آساني تشخيص دهد؟ و...
فضاسازي داستان (setting)
در اين قسمت بايد ديد آيا توصيف كاملي از پس زمينه ي داستان ارائه شده است! آيا نويسنده اسم هاي خوبي براي آدم ها، مكان ها و اشيا به كار برده است؟ آيا بين زمان و نظم حوادث در داستان هماهنگي است؟
شخصيت پردازي (characterization)
شخصيت در تعريفي ساده، انساني است كه با خواست نويسنده پا به صحنه ي داستان مي گذارد و كنش هاي مورد نظر نويسنده را انجام مي دهد و سرانجام از صحنه ي داستان بيرون مي رود. البته در نگاهي ديگر، شخصيت موجودي پويا است كه در كنش هاي داستاني ظاهر مي شود و اگرچه از طرح كلي داستان پيروي مي كند ولي گاهي خود ابتكار عمل به دست گرفته و همه چيز را رهبري مي كند. در نقد داستان بايد ديد آيا شخصيت خوب پردازش شده است؟ آيا تصوير استادانه اي از فرهنگ، خصوصيات، دوره ي تاريخي و موقعيت مكاني شخصيت اصلي ارائه شده است؟ آيا حس تناقض و كشمكش دروني شخصيت به خوبي نشان داده شده است؟
ديالوگ (dialogue)
در اين قسمت بايد ديد آيا كلماتي كه از دهان شخصيت ها بيرون آمده تناسبي با خلق و خوي آنها دارد؟ آيا خواننده قادر است از خلال ديالوگ بين شخصيت ها به فضاسازي ها و توصيف هاي نويسنده پي ببرد؟ اگر چنين باشد مي توان داستان را داراي نقطه ي قوت دانست.
زاويه ديد (point of view)
زاويه ديد منظري است كه نويسنده ـ راوي و يا شخصيت ها از طريق آن به داستان و حوادث آن مي نگرند. اين منظر، به طور عمده دو ساحت دارد: ساحت چشم و ساحت فكر. ساحت چشم نگاه يا نظر (perspective) را به بار مي آورد و ساحت فكر، ايدئولوژي و وجهه ي نظر را. در داستان بايد ديد زاويه ي ديد اول شخص است يا سوم شخص و يا داناي كل. در عين حال تغيير زاويه ديد در داستان به چه شكلي است؟ آيا اين كار به شكلي استادانه انجام مي شود؟ و اصولاً آيا در داستان ما شاهد تعدّد زاويه ديدها هستيم يا يك زاويه ديد واحد بر داستان حاكم است؟
مواردي كه در بالا مطرح شد جزء عناصر اصلي داستان محسوب مي شوند كه دانستن آنها اگرچه براي داستان نويسي و ناقد لازم است، اما كافي نيست. يك اثر داستاني خلاقانه، ظرفيت هاي خاص خود را دارد؛ لذا مطابقت دقيق و موبه موي آن با عناصر فوق، نقطه ي قوت و برجستگي آن محسوب نمي شود. با اين حال چنانچه اثري بتواند پابه پاي اين قواعد، تفاوت ها و برجستگي هاي خاص خود را هم داشته باشد، آن وقت ما مي توانيم آن را داستاني قوي و ارزشمند بدانيم و مطمئن باشيم كه ارزش بيشتر از يك بار خواندن را دارد
اگر تا به حال به اين نکته فکر کرده ايد که روزي منتقد يک متن داستاني شويد حتما اين مطلب را بخوانيد
تمام انرژي و عصاره ي روحتان را در يك داستان مي ريزيد. شب ها و روزها بر سر يك صفحه وقت مي گذاريد و كار مي كنيد تا دست آخر داستان نوشته مي شود. در مرحله ي بعد داستانتان را به كسي مي دهد تا بخواند، شايد آن شخص، خودش نويسنده باشد و شايد هم يك دوست. خلاصه خيلي وقت گذاشته ايد تا داستاني بنويسيد كه پرفروش باشد يا ديگران از آن استقبال كنند. حتماً مي دانيد كه اگر به صورت حرفه اي دنبال نوشتن هستيد، دانش چگونه خوب نوشتن لازم است ولي كافي نيست. دانش ديگري را هم بايد بدانيد. درست است. دانش نقد كردن حرفه اي يك داستان در زير، سياهه اي از نكات و سؤال هايي كه يك نقد خوب را شكل مي دهند آورده شده و البته روش هاي فراواني براي نقد يك داستان هست. مي توانيد بعد از نوشتن داستانتان چند روزي آن را كنار بگذاريد و بعد مطالب زير را بخوانيد. بعد ببينيد آيا اين نكات در داستانتان رعايت شده است.
* * *
فرآيند نقد
در اين بخش از نقد داستان سعي كنيد موارد زير را اجرا كنيد. به ياد داشته باشيد كه نگاه شما در چند موردي كه در زير آمده هنوز آن نگاه يكسر تكنيكي به داستان نيست.
الف ـ به هيچ وجه مبادرت به خواندن ساير نقدهايي كه راجع به اين داستان نوشته شده است نكنيد. مي توانيد خواندن آنها را به بعد موكول كنيد.
ب ـ به عنوان يك خواننده، برداشت و احساس خود را از داستان، بنويسيد. براي مثال مي توانيد روي اين موضوع دقت كنيد كه آيا داستان از همان پاراگراف هاي اول توانسته شما را به خود جذب كند؟
ج ـ ضعف هاي داستان را پيدا كنيد. به ياد داشته باشيد كه نوشتن يك نقد دو هدف را دنبال مي كند: يكي، مشخص كردن نقاط ضعف آن و ديگر، ارائه ي پيشنهادهاي سازنده براي نويسنده تا داستان خود را تقويت كند.
د ـ اگر داستان نقطه ي قوتي دارد آن را مشخص كنيد.
هـ ـ هرگز طي نقد داستان به نقد شخصيت نويسنده نپردازيد. تمركز شما فقط و فقط بايد روي نوشته و متن باشد. بنابراين زندگي و شخصيت نويسنده هيچ ارتباطي به نقد اثر ندارد.
نقد عناصر داستان
يك داستان معمولاً در بردارنده ي عناصري است كه به شكل قاعده درآمده اند. البته يك داستان خوب الزاماً نيازي به تبعيت بي چون و چرا از اين قواعد ندارد و مي تواند از اين قواعد تخطي كند و حتي ژانر خود را هم زير پا بگذارد. با اين حال، در مبحث روايت شناسي، روايت بايد داراي ويژگي هايي باشد تا در فرايند شناخت و نقد آن به مشكلي بر نخوريم. در زير به شكل ساده و گذرا اين عناصر بررسي مي شود؛ با اين توضيح كه دو كتاب ارزشمند «دستور زبان داستان» از احمد اخوت و عناصر داستان از رابرت اسكولز (ترجمه ي فرزانه طاهري) جزء منابع خوب حيطه ي روايت شناسي و شناخت عناصر داستان اند كه مي توانيد به آنها مراجعه كنيد.
الف ـ شروع داستان (opening)
آيا اولين جملات و پاراگراف هاي داستان توجه شما را به خود جلب كرده اند؟ هرقدر كه نويسنده در داستان خود شروع بهتري داشته باشد، بيشتر مي تواند خواننده را جذب كند. حتي ما وقتي در كتابفروشي هستيم و كتاب داستاني را مي بينيم كه با نويسنده ي آن آشنايي نداريم، يكي از معيارها براي خريد آن مي تواند توجه به دقت به نحوه ي شروع آن باشد. ادوارد سعيد گفته: «بدون داشتن ذره اي از احساس آغاز، هيچ اثري را نمي توان شروع كرد؛ همان طور كه بدون اين احساس پاياني هم در كار نخواهد بود». رابرت اسكولز در كتاب عناصر داستان معتقد است كه در شروع داستان بايد شخصيت هاي كليدي معرفي و مناسبت هاي اوليه ي آنها مشخص شود، زمينه براي كنش اصلي آماده شده و چنانچه داستان نياز داشته باشد، چيزي درباره ي گذشته ي آن عنوان كند. بايد در شروع داستان اولين نشانه هاي بحران داستان به خواننده نشان داده شود؛ بحراني كه بعداً كنش اصلي داستان را به همراه دارد. به هرحال شروع داستان خيلي مهم است و يك منتقد هم حتماً بايد به شروع داستان توجه اساسي داشته باشد.
ب ـ كشمكش (conflict)
منظور از كشمكش، درگيري ذهني يا اخلاقي شخصيت داستان است كه از اميال يا آرزوهاي برآورده نشده يا مغاير ناشي مي شود. در داستان بايد ديد آيا كشمكش عاطفي شخصيت اصلي و نيز كشمكش بين شخصيت هاي ديگر وجود دارد؟ و نويسنده تا چه حد توانسته كشمكش بين شخصيت ها و كشمكش شخصي قهرمان داستان را نشان دهد.
طرح (plot)
مبحث طرح يكي از مباحث پيچيده و اساسي در داستان است. اما اين جا به طور گذرا مي گوييم منظور از طرح، نقشه، نظم، الگو و شمائي از حوادث است. به بيان بهتر، حوادث و شخصيت ها طوري در داستان شكل مي يابند كه كنجكاوي و تعليق خواننده را به دنبال مي آورند. خواننده حوادث داستان را پي مي گيرد و مي خواهد علت وقوع آنها را بداند. شايد لازم باشد بگويم كه طبق تعريف اي.ام.فورستر بين داستان و طرح، فرق است. داستان نقل رشته اي از حوادث است كه بر طبق روالي زماني ترتيب پيدا كرده اند. اما طرح، نقل حوادث است با تكيه بر موجبيت و روابط علي و معلولي. در اين قسمت از نقد بايد نكاتي را كه مرتبط با طرح است در نظر بگيريم: آيا طرح اصلي واضح و قابل باور است؟ آيا شخصيت اصلي مسأله ي تعريف شده اي براي حل كردن دارد؟ آيا خواننده مي تواند زمان و مكان داستان را به آساني تشخيص دهد؟ و...
فضاسازي داستان (setting)
در اين قسمت بايد ديد آيا توصيف كاملي از پس زمينه ي داستان ارائه شده است! آيا نويسنده اسم هاي خوبي براي آدم ها، مكان ها و اشيا به كار برده است؟ آيا بين زمان و نظم حوادث در داستان هماهنگي است؟
شخصيت پردازي (characterization)
شخصيت در تعريفي ساده، انساني است كه با خواست نويسنده پا به صحنه ي داستان مي گذارد و كنش هاي مورد نظر نويسنده را انجام مي دهد و سرانجام از صحنه ي داستان بيرون مي رود. البته در نگاهي ديگر، شخصيت موجودي پويا است كه در كنش هاي داستاني ظاهر مي شود و اگرچه از طرح كلي داستان پيروي مي كند ولي گاهي خود ابتكار عمل به دست گرفته و همه چيز را رهبري مي كند. در نقد داستان بايد ديد آيا شخصيت خوب پردازش شده است؟ آيا تصوير استادانه اي از فرهنگ، خصوصيات، دوره ي تاريخي و موقعيت مكاني شخصيت اصلي ارائه شده است؟ آيا حس تناقض و كشمكش دروني شخصيت به خوبي نشان داده شده است؟
ديالوگ (dialogue)
در اين قسمت بايد ديد آيا كلماتي كه از دهان شخصيت ها بيرون آمده تناسبي با خلق و خوي آنها دارد؟ آيا خواننده قادر است از خلال ديالوگ بين شخصيت ها به فضاسازي ها و توصيف هاي نويسنده پي ببرد؟ اگر چنين باشد مي توان داستان را داراي نقطه ي قوت دانست.
زاويه ديد (point of view)
زاويه ديد منظري است كه نويسنده ـ راوي و يا شخصيت ها از طريق آن به داستان و حوادث آن مي نگرند. اين منظر، به طور عمده دو ساحت دارد: ساحت چشم و ساحت فكر. ساحت چشم نگاه يا نظر (perspective) را به بار مي آورد و ساحت فكر، ايدئولوژي و وجهه ي نظر را. در داستان بايد ديد زاويه ي ديد اول شخص است يا سوم شخص و يا داناي كل. در عين حال تغيير زاويه ديد در داستان به چه شكلي است؟ آيا اين كار به شكلي استادانه انجام مي شود؟ و اصولاً آيا در داستان ما شاهد تعدّد زاويه ديدها هستيم يا يك زاويه ديد واحد بر داستان حاكم است؟
مواردي كه در بالا مطرح شد جزء عناصر اصلي داستان محسوب مي شوند كه دانستن آنها اگرچه براي داستان نويسي و ناقد لازم است، اما كافي نيست. يك اثر داستاني خلاقانه، ظرفيت هاي خاص خود را دارد؛ لذا مطابقت دقيق و موبه موي آن با عناصر فوق، نقطه ي قوت و برجستگي آن محسوب نمي شود. با اين حال چنانچه اثري بتواند پابه پاي اين قواعد، تفاوت ها و برجستگي هاي خاص خود را هم داشته باشد، آن وقت ما مي توانيم آن را داستاني قوي و ارزشمند بدانيم و مطمئن باشيم كه ارزش بيشتر از يك بار خواندن را دارد
